پرویز ناتل خانلری
۱۲۹۲ (تهران) – ۱۳۶۹ (تهران)
شاعر، محقق
پرویز ناتل خانلری شاعر، محقق، مدرس، زبان‌شناس، سیاست‌مدار و بنیان‌گذار فرهنگستان ادب و هنر ایران در اسفندماه سال ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران متولد شد. جد او میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک در وزارت خارجه شغل دیوانی داشت و پدرش میرزا ابوالحسن‌خان خانلری نیز عضو وزارتخانه‌های عدلیه و خارجه بود. علاقه به ادبیات را پدرش در او برانگیخت و از راه کتابخانه پدر، کتابخوان شد. از کودکی شعر می گفت و روزنامه می‌خواند و با وزن و شعر و موسیقی آشنا شد. آشنایی که بعدها تأثیر عمیقش در پژوهش‌های او در زمینه وزن شعر فارسی و علم عروض نمایان شد. در مدرسه سن لویی تحصیل کرد و سپس در دبیرستان «دارالفنون» تحت‌تاثیر دبیرانی چون فروزانفر و احمد بهمنیار، پا به عرصه ادبیات نهاد. تحصیلات عالی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انجام داد و در سال ۱۳۲۲ جزو اولین گروه دریافت‌کنندگان دکتری زبان و ادبیات فارسی از این دانشگاه بود.
دکتر خانلری در سال ۱۳۲۰ با خانم زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بود. یکی از زیباترین نوشته‌های او پس از قصیده اعجاب انگیز”عقاب” شاید همان نامه‌ای باشد که به پسرش آرمان نوشت. نامه‌ای که فرزند او هرگز آن را ندید و نخواند که مرگ او در سن ۹ سالگی، داغی و اندوهی همیشگی بر دل و جان خانلری و همسرش گذاشت.
دکتر خانلری در فرازی از این نامه در جواب به پرسش او که چرا ایران را ترک نمی‌کند نوشت “…من از آن دسته گیاهان هستم که به‌سادگی ریشه‌هایم را نمی توان بر کنم و در جای دیگر دوباره بکارم. پدر من و پدر بزرگ من نیز در راه ادبیات ایران عمرشان را سرمایه‌گذاری کردند. ما مسئولیت این را بر شانه‌هایمان داریم که میراث فرهنگی ایران را به نسل‌های آینده منتقل کنیم …”.
دکتر خانلری از سال ۱۳۲۰ همکاری خود را با دانشگاه تهران آغاز کرد. در سال ۱۳۲۵ انتشارات دانشگاه تهران را بنیان گذاشت. در سال ۱۳۲۷ برای تحصیل و مطالعه در زبان‌شناسی و آواشناسی به دانشگاه «سوربن» فرانسه رفت و پس از بازگشت به ایران کرسی تاریخ زبان فارسی را در دانشکده ادبیات فارسی بنا نهاد و تا سال ۱۳۵۷ متصدی آن بود. و طی این سال ها به پرورش نخستین دانشجویان علاقه‌مند به زبان‌شناسی پرداخت، دانشجویانی که شماری از آنان به بزرگ‌ترین زبان‌شناسان کشور تبدیل شدند.
پرویز خانلری در سال ۱۳۳۴ معاون وزارت کشور شد. از شهریور ۱۳۴۱ تا بهمن ۱۳۴۲ مقام وزارت فرهنگ را داشت و در پی آن، چند دوره سناتور مازندران بود. یکی از مهمترین خدمات او مشارکت در تأسیس بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۴ و ریاست این بنیاد تا سال ۱۳۵۷ بود . او همچنین ریاست فرهنگستان ادب و هنر را به عهده داشت و مدتی نیز مدیر کل سازمان پیکار با بیسوادی بود.
از دیگر کارهای ارزشمند خانلری انتشار مجله سخن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ بود. مجله ای که درآن زمان دریچه‌ای به روی ادبیات جهان بود و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا. سخن نقش به سزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت و در دوران بلند انتشار خود دو نسل از شاعران، مترجمان، محققان، داستان‌نویسان و ناقدان را تربیت کرد.
خانلری را می توان از شاخص ترین چهره های صحنه ادبی کشور در دهه های ۳۰ و۴۰ دانست. تسلط به ادبیات قدیم و جدید، آشنایی با روش‌های جدید علمی و پژوهش زبانی، نثرنویسی، نقادی، ترجمه، شاعری، تدریس، سرپرستی مجله سخن و مشارکت در سیاست‌گذاری و سازماندهی مراکز فرهنگی او را بیش از دیگر ادبیان معاصر برجسته کرد.
پس از انقلاب اسلامی، دکتر پرویز ناتل خانلری پرویز ناتل خانلری به مدت صد روز زندانی شد و خانه مسکونی اش مصادره شد. فشارهای این دوره بر او بسیار گران آمد، از همه فعالیت‌های رسمی و دانشگاهی کناره گرفت و در نهایت در شهریور ۱۳۶۹، پس از یک دوره طولانی بیماری، در ۷۶ سالگی در تهران درگذشت.